Մեծերը Մարտիրոս Սարյանի մասին
Դժվար է հաշտվել այն մտքի հետ, որ Դուք՝ հանճարեղ նկարների հեղինակ մեր սիրելի վարպետ, այլևս չկաք։ Ուղիղ մեկ ամիս առաջ Դուք շարունակում էիք մեզ զարմացնել մեկը մյուսի ետևից ծնվող, երբեմն խռովահույզ, երբեմն վեհաշունչ Ձեր գծանկարներով։ Այս վերջին գործերը շատ էին հիշեցնում Ձեր յոթանասուն տարի առաջ ստեղծածները։ Յոթանասուն տարի շարունակ Դուք նկարում էիք և հաստատում «Սարյանականի» ճշմարտությունը։ Դուք բնականի, ինքնաբուխի կողմնակիցն էիք, ճիգ չէիք գործադրում, կյանքը տեսություն չէր Ձեզ համար, կյանքը անսպառ աղբյուր էր ստեղծագործելու, և Դուք հաստատեցիք նրա անսպառությունը։
Դուք ապրում էիք շատ բնական կյանքով և Ձեր նկարները միշտ շատ մարդկային են, լույսով՝ կյանքով առատ։ Դուք ապացուցեցիք իսկական նկարիչ մնալու հնարավորությունը։ Ապրեցիք պատմական բարդ ու հակադիր ժամանակահատվածներ, բայց չդավաճանեցիք Ձեզ։ Դուք միշտ մարդուն կապեցիք հողին, կապույտ երկնքին, ջինջ ջրերին։ Լույսով, արևով, մարդկայինով տոգորված Ձեր գործերը միշտ կմնան մարդու և բնության ներդաշնակ կապի, կյանքի գովերգի չգերազանցված օրինակներ։ Ձեր հռչակը, որպես նկարչի, սկիզբ առավ մեր դարասկզբին, ռուսական կուլտուրայի կենտրոնում՝ Մոսկվայում։ Դուք գործեցիք Կանդինսկու, Շագալի, Մալևիչի, Արխիպենկոյի, Յավլենսկու, Յակուլովի, Կոնյոնկովի հետ, որոնք շատ բանով կանխորոշեցին համաշխարհային կերպարվեստի բախտը։ Դուք մտաք համաշխարհային արվեստ ինքնատիպ «Սարյանականով», հարստացրիք այն մեր ազգայինով, փայլեցրիք «Մերի» համամարդկային կերպարը։ «Սարյանականը» հզոր ավանդ է համաշխարհային արվեստի թանգարանում։
Այդ բոլորի հետ Դուք մնացիք կապված մեր երկրին, հարազատորեն մնացիք մերը։ «Հայաստանը ասես կառուցվել է Սարյանի էսքիզներով»,— մի առիթով նկատել է Գուրգեն Մահարին։ Դուք և Հայաստանը ձուլված եք ու հավիտյան կմնաք անբաժան։ Դուք մարտիրոսացաք ու անմահացաք դարերից եկող ու դարեր գնացող Հայաստանով։
Ռոսլին Թորոս, Պիծակ Սարգիս, ճարտարապետ Տրդատ, Մոմիկ ծաղկող, Սարյան Մարտիրոս…
Դարերին պատմեցեք մեր մասին, Վարպետ…
Նրա Տունը կդառնա Տուն-թանգարան։ Կենդանի, ապրող աթոռների վրա կգրեն՝ «Չնստել», հնատարազ ամուր ոտներով ճաշասեղանն իր ուսերին այլևս չի կրի հացի, մրգերի ու ափսեների ծանրությունը, թաց վրձինները կդառնան թանգարանի ցուցանմուշ, սպիտակ կմնան ձգված-պատրաստ կտավները, որ չհասցրեց նկարել։
Մինչև երեկ-մյուս օրը մենք նրա Տունն էինք գնում՝ ինչպես մեր պապենական տուն, ուրիշներին ներկայացնում՝ ինչպես Զվարթնոցը, Մատենադարանը։ Նա մեր համաքաղաքացին էր, մեր արյունակիցը, մեր պապը, նաև մեր ազգային եկամուտը…
Ո՜վ չի եղել նրա Տանը՝ այս երկար տարիներին։ Հարկավոր չէր, որ նա ճանաչեր քեզ անձամբ, միայն թե առողջ լիներ։ Եթե առողջ լիներ, հենց ինքը կբացեր դուռը, կտաներ այգի կամ արվեստանոց, եթե նաև տրամադրություն ունենար, կկատակեր, կխոսեր պարզ բաներից, ավելի շատ ինքը կհարցներ՝ ո՞վ ես, ծնողներդ բնիկ որտեղացի՞ են, եթե հյուր կար հետդ, կհետաքրքրվեր նրա երկրով, ժողովրդով և հետո միայն՝ գուցե և խոսեր իրենից, իր նկարներից, որ այս Տան բոլոր պատերին էին։ Եվ պարզ զրույցի արանքում՝ հանկարծ նա կանջատվեր առօրյայից, կփիլիսոփայեր, կասեր իմաստուն մի նախադասություն, կսուզվեր ինքն իր մեջ, երևի շարունակելով ամեն օր ընդհատվող զրույցն իր հանճարեղ բարեկամների հետ, որ Կոմիտասի այգում են ու արդեն սպասում են իրեն…
Իբրև մարդ՝ սկսվում էր Անիից, որտեղից գաղթել էին նախապապերը, իբրև նկարիչ՝ մեր առաջին մանրանկարներից, «Վահագնի ծնունդից», մեր դաժան ու բարի բնությունից, կիսատոներ չունեցող մեր գույներից ու ճակատագրից, մեր պատմության ճիչերից ու լռությունից։
Առաջին անգամ վաղ առավոտյան նրան չարթնացրին Զորավոր եկեղեցու բարալիկ զանգերը, Երևանի առողջ, տենդոտ շնչառությունը, առաջին անգամ նա չբարևեց Արևին։ Վարպետի հոգնած կոպերը փակվել էին երեկոյան՝ ինչպես փակվում են ծաղիկները, ինչպես այրվում–վերջանում են մոմերը…
Աշխարհը զրկվեց իր մեծ Տեսանողից, մենք՝ բախտի բերումով նրա ժամանակակիցներս, ևս մեկ անգամ որբացանք, որովհետև մեր իսկական հայրերը մեր ոգու հայրերն են։ Միանգամից մեծացան, հասունացան նրա հարյուրավոր զավակները-նկարները, որովհետև որդիներն այն ժամանակ են միանգամից մեծանում, երբ հեռանում է հայրը…
Վարպետի հոգնած, շատ հոգնած աչքերը փակվեցին։
Երևանը, մեր Հայրենիքը, աշխարհը զրկվեց իր մեծ քաղաքացուց, որ տրտմում էր մայթերին թափված տերևների ու Սևանի համար, որ հոր վիշտ էր ապրում մոլորակի որևէ անկյունում մեռնող երիտասարդ զինվորի համար, որ դարի շչակների մեջ կարողանում էր որսալ բնականի, հողի, գեղեցկի ալիքները… Իր կյանքի դժվարին մի օր ուկրաինացի զինվոր մի տղայից նա զարմանալի մի նամակ ստացավ, տղան Վարպետից խնդրել էր մի վրձին, ուղարկելով իր ունեցած ամենաթանկ բանը՝ սիրած աղջկա լուսանկարը։ Օրերով այս լուսանկարը Վարպետի մոտ էր, նա հրճվում էր, ցույց տալիս բոլորին…
Վարպետի հոգնած, շա՜տ հոգնած աչքերը փակվեցին։
Մենք գիտեինք, որ մարդու կյանքն իր առավելագույն սահմաններն ունի և, այնուամենայնիվ, նրա մահն անհավատալի է, ուզում ես բողոքել։ Ո՞ւմ։ Եվ նույն այդ պահին, Վարպետի թարմ աճյունի մոտ պատվո պահակ են կանգնում նրա հարյուրավոր զավակ-նկարները՝ նրանք, որ այսուհետև պիտի ապրեն իրենց ինքնուրույն կյանքով, հավերժության մեջ…
Հանգիստ քո վաստակած ձեռքերին, հանգիստ քո իմաստուն աչքերին, Վարպետ։
ՎԱՐԴԳԵՍ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
* * *
Մարտիրոս Սարյանը բիբլիական նահապետի պես մեռավ՝ թողնելով կերպարվեստագետների առողջ և հզոր մի սերունդ։ Երևի այդ է պատճառը, որ նրան ճանապարհ ենք դնում արժանապատվությամբ ու խաղաղությամբ։ Այդպես միայն մեծ նահապետին են հրաժեշտ տալիս։
Բազմիցս ասվել ու գրվել է նրա արվեստի բարի ազդեցության մասին երիտասարդների գեղարվեստական մտածողության վրա և այժմ ես իմ սերնդի անունից իրավունք եմ վերապահում ասելու, որ հանձին նրա՝ մենք ունեցել ենք մեր մեծ վարպետին, որից շատ բան ենք սովորել և կսովորենք։
ԿԱՄՈ ԳՅԱՆՋՅԱՆ
Երևանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտի ուսանող
* * *
ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՍԱՐՅԱՆ
Արդեն դարձա 92 տարեկան։ Հավատալս չի գալիս։ Այդպես է։ Կյանքը մարդուն անվերջություն է թվում. Կյանքը հրաշքի պես բացվում է մարդու առջև, մարդն էլ նույն ձևով կյանքին է բացվում։
Ամենից ավելի հիշում եմ մանկությունս, մեր մեծ նահապետական ընտանիքը։ Երեխա ժամանակ մտնում էի մեր տան կողքի գետակը։ Ցեխ էր մնում ոտքերիս, չորանում, ցավում էր։ Մայրիկս կարագ էր քսում ու ամեն ինչ անցնում էր։ Հանճարեղ օրեր էին։ Մենք մի փոքր Հայաստանում էինք ապրում։
Հողը մի կենդանի էակ է, նա ունի իր հոգին, և առանց հարազատ հողի, իր հայրենիքի հետ սերտ կապի, հնարավոր չէ գտնել իրեն, իր հոգին…
Աշխա՜րհ։ Ի՜նչ բազմակողմանի խոսք։ Հավերժությո՜ւն և անսահմանություն։ Մենք զարթնել ենք քնից։ Եվ կանք այսօր, ուրեմն միշտ եղել ենք։ Բնությունը հազարավոր տարիներ ապրում է, բայց ոնց որ նոր է ծնվել, նոր է զարթնել… Միշտ թարմ է, միշտ կենդանի։
Իմ դավանանքը եղել է բնությունը, արևը։
Ես չգիտեմ, թե երբ է նկարիչը ծնվել իմ մեջ։ Երևի այն օրից, երբ լսում էի իմ ծնողների պատմությունները մեր լեռնային, կախարդական հայրենիքի մասին, այն օրերից, երբ խաղում էի արևի տակ ու հրճվում բազմապիսի ծաղիկների, թիթեռների, մեղուների գույներով։ Գո՜ւյն, լո՜ւյս, երա՜զ,— ահա ինչով եմ ես այրվել։ Ես երեխա ժամանակից սիրել եմ իմ հայրենիքը, Հայաստանը։ Ես համոզված եմ, որ առանց հողի արվեստագետ չի եղել։ Հողի սիրտը գտնվում է մարդու մեջ։ Ամեն ինչ սրտից է բխում, ամեն ինչ սրտով է սկսում։
Ի՞նչ եմ անում ես հիմա։ Ի՞նչ կարող եմ անել։ Աշխատում եմ։ Աշխատելու ժամանակ չեմ մտածում։ Ինչ որ նկարում եմ Հայաստան է դուրս գալիս։ Մեր լեռները, մեր ձորերը, մեր մարդիկ, մեր լույսը, մեր Արարատը։
Աշխատելը ինքնամոռացում է։ Մեկ էլ տեսար մի բան ստացվեց։ Տեսնում ես, որ քեզնից մի կտոր քեզ է նայում։ Եվ մի տեսակ երջանիկ ես դառնում։
Ես երբեք չեմ ցանկացել որևէ մեկին զարմացնել։ Որովհետև, երբ աշխատում ես, ինքդ ես զարմանում բնության գեղեցկությամբ։ Երիտասարդ տարիքիս շատ էի սիրում անապատով ուղտով գնալ։ Երիտասարդ էի, ամեն ինչ տանում էի, արևը, ծարավը, դժվարությունը։ Ամեն մարդ իր ուղտն ունի և նստած գնում է մինչև վերջ։ Եվ մենք որքան երջանիկ ենք, որ ապրում ենք, տեսնում ենք։ Կարող էինք չլինել, չէ՞։ Ապրելը մեծ երջանկություն է։
Ի՞նչ է կյանքը։ Մի կղզի։ Մարդիկ դուրս են գալիս ծովից, անցնում են կղզու վրայով և նորից մտնում են ծովը։ Եվ այս կարճ կյանքը, որ մարդ ապրում է, շատ երկար բան է։ Ճանաչելով բնությունը՝ մենք փառաբանում ենք կյանքի հրաշք գեղեցկությունը։
Մեր ժողովուրդը հաստատել է երկրագնդի մեծ օրենքը, միշտ արևի հետ մնալու օրենքը։ Մենք կապված ենք արևին, նա դարեր շարունակ տանում է երկիրը, ո՞ւր է տանում, չգիտես։ Գալիս են նոր սերունդներ և շարունակ արևը մնում է մարդու մեջ, ամեն մեկի մեջ։ Ուրեմն, մնանք հավատարիմ այդ մեծ օրենքին։ Սիրենք կյանքը, սիրենք լուսավորը, սիրենք համերաշխությունը, սիրենք սերը և մեր գործով արդարացնենք բնության վստահությանը։
(1971—72 թթ.)
* * *
Մարտիրոս Սարյանն ապրելը համարում էր հրաշք, զարմանալի ու մեծ երջանկություն, որ երբևէ բնությունը կարող էր պարգևել մարդուն, և նա այդ խոր համոզմամբ ապրեց իր կյանքի տարիները՝ լի վարակիչ կենսախնդությամբ, պաշտեց արևն ու բնությունը և այն հարցին, թե ինչ է անում նա, որ երկար է ապրում, վարպետը պատասխանում էր.
— Ես բնության դեմ ոչ մի հակառակ բան չեմ արել, բնությունն էլ սիրում է ինձ։
Հարազատ լինել բնությանը, լինել նրա մեջ, նրա հետ, նրա պես անկեղծ։ Սա էր նրա հավատամքը, նրա արվեստի գաղտնիքը, բանալին։
Հայկական գրերի գյուտից հազար հինգ հարյուր տարի հետո Մարտիրոս Սարյանը ստեղծեց հայկական գույների նորագույն այբաբենը։ Դա օրինաչափ հայտնագործություն էր հայ ժողովրդի կյանքում։ Մի ժողովուրդ, որն ունի իր գիրն ու երաժշտական խազերը, իր ձեռագրերն ու կոթողները, չէր կարող չունենալ իր հայերեն կտավները։ Այդ մեծ մարգարեությունը տրված էր Մարտիրոս Սարյանին։ Նրա վրձնի տակ երկնքի լազուրն արտացոլեց մեր հին ու վերածնված բիբլիական Հայաստանը։
Նա զարմանալիորեն կարողացավ երկար տարիների փորձությունների միջով անց կացնել ու մինչև կյանքի վերջին օրերը պահպանել արևով, աշխարհով հիանալու մանկական անմիջականության զգացումը, զուգորդելով այն տարիքն առած մեծ մարդու իմաստությամբ։ Բոլորովին վերջերս, նա նոր կազդուրված, երբ դուրս եկավ բակ, նայեց արևին, նայեց իր շուրջն ու Սարյանին հատուկ հումորով ասաց.
— Բա նկարիչ չլինեի՞, ինչպես կարելի է այս հրաշքը չնկարել, ինչ զարմանալի բան է կյանքը, արևը, մարդիկ։
Ու նա յոթանասունից ավելի տարիներ նկարեց բնությունն ու արևը, մարդկանց ու նրանց ստեղծած բարիքները։
Անկեղծ ու անմիջական, շիտակ ու իմաստուն, նա իր արվեստով քայլեց իր ժամանակին համընթաց, լինելով առաջինների մեջ հավասարը և հավասարների մեջ առաջինը։
Մաթիսի, Բրակի, Պիկասոյի ժամանակակիցը եղավ, միևնույն ժամանակ նոր ժամանակների արվեստի ատլանտներից մեկը։
Հախուռն գույների վարպետը՝ Իսահակյանի, Չարենցի, Թամանյանի ընկերը, հայ նոր նկարչության ուսուցչապետը, ապրեց մանկան պես անչար իր հեքիաթային Հայաստանի արևի ու լույսի աշխարհով։ Նա իր հոգու արևն ու վեհությունը դրեց իր կտավների մեջ ու սփռեց նրանց աշխարհի լավագույն պատկերասրահներով մեկ։ Այն, ինչ բնությունն այնպես շռայլորեն պարգևել էր նրան, նա վերադարձրեց իր ժողովրդին նույնքան շռայլությամբ ու նույնքան վեհորեն։ Նա անմնացորդ տվեց իր ունեցածը ժողովրդին, նրանից ստանալով նրա անսահման սերն ու հիացմունքը։
Մարտիրոս Սարյանի ուժը իր հողի, իր ժողովրդի մեջ էր, դրա մեջ էլ նրա անմահությունն է։
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
ՀՍՍՀ վաստակավոր նկարիչ
* * *
Երբ իմպրեսիոնիստները նախ՝ աննկատ, ապա՝ խիզախ ու հաղթական նվաճեցին Փարիզի ու աշխարհի պատկերասրահները, արվեստի ու գեղագիտական աշխարհը ինչ-որ շփոթ ապրեց։ Չոր ու անարյուն ակադեմիզմը, որ կտավը դրել էր կրկնակի շրջանակների մեջ և լուսանկարչությունը համարում էր ընկեցիկ ծնունդ, որ դատ էր բաց արել իր օրինական ժառանգության դեմ, անակնկալի եկավ։
Իմպրեսիոնիստները թեթև ու պայծառ կենսուրախությամբ մի կողմ դրեցին ամեն տեսակի պայմանականություն, և կարծես գեղանկարչությունն ազատվեց ինչ-որ շնչարգելությունից։ Նրանց ձգում էր արևն ու լույսը, և նրանք գնացին արևին ու լույսին ընդառաջ, որպեսզի ճառագայթներով թրծված գույներ հավաքեն, գույներ՝ իրենց կտավների, իրենց կենսաշունչ երկերի համար։ Ու այդպես, ծնվեց Մաթիս ու Գոգեն։
Բայց հենց այդ պահին, հենց արևի գրկում, գույներով շաղախված կապերտների վրա հասակ էր առնում մի պատանի, որի օրոցքին կարծես թափառաշրջիկ ու բազմագետ մի դերվիշ, խորհրդավոր ու խստաշունչ մի ռաբբի, իմաստուն ու խոհական մի վարդապետ պատմել են հերթով աշխարհի ու արևի գաղտնիքները և ինչ-որ բան ավանդել, որ մինչ այդ անհայտ էր, անիմա։
Ու երբ մեծացավ պատանին, ափի մեջ առավ հայրենի հողը, արևի ճառագայթները, որ բեկվում են մոր արցունքների մեջ, ցողով լվացված մարգագետինների փայլը, լեռնաբեկորներ, վարսերի վրա, թփերին ու փետուրներին շաղ տված գույներ ու իր շնչով ջերմացրեց ու կյանք հաղորդեց։
Ու կտավի վրա ծնվեց մի աշխարհ, ոչ՝ վերածնվեց կամ վերապրեց, որ հայրենի է, հարազատ, որտեղ դու քեզ տեսնում ես հայտնությամբ, որտեղ դու մենակ չես, որտեղ դու գտնում ես քո ինքնահաստատումը։
Իմպրեսիոնիզմը հոգնեց ու կանգ առավ։ Եկավ փոխարինելու մի ուրիշը՝ աբստրակցիոնիզմ, որի լեզուն գաղտնագրի էր նման։ Նա մերժեց հին արժեքները և հեգնանքով էր նայում իր նախորդներին։
Աբստրակցիոնիզմն էլ այսօր հոգևարք է ապրում, բայց նույն կենսականությամբ արվեստի մեջ մնում է հավիտենականը, սարյանականը։
Սարյանը քայլեց իր ժողովրդի հետ, հավաքեց գույներ ու երանգներ, որոնք ձև առան և հնչեցին, ինչպես մեղմ ու ականջալուր մի երաժշտություն, գունային երաժշտություն։ Դու տեսնում ես, լսում ազգային մի երգ, որ անտունի է, հորովել։
Սարյանը քայլեց իր ժողովրդի հետ ու ապրեց նրա ողբերգությունը։ Նա մյուս մեծ ժամանակակցի՝ Պիկասոյի նման «Գերնիկա» չնկարեց, բայց երբ նայում ես նրա կտավներին, երանգներով իմաստավորված, դու այնտեղ տեսնում ես արյունոտ ու անմոռաց գողգոթայի ճամփահետքերը։
Սարյանը քայլեց իր ժողովրդի հետ ու ապրեց նրա վերարթնացումը։ Նա կտավներում լույսի մեջ լույս դրեց ու երգեց հերոսացած ժամանակն ու մարդուն։ Նա փառք բերեց իր ժողովրդին ստեղծագործ հանճարով, և ժողովուրդը հատուցեց կարելին։
Սարյանն այլևս չկա։ Դա ծանր կորուստ է հայ ժողովրդի, սովետական բոլոր ժողովուրդների համար։ Ու նորից Անլռելի զանգակատան բարձունքից լսվում են մահերգի տխուր հնչյուններ…
Երախտագետ մարդկանց երկար-երկար ու անվերջ շարքը ձգվեց դեպի Պանթեոն։
Մի հայր դուրս էր բերել իր մանկանը, որ տեսնի երթը և պահի հիշողության մեջ։ Ու նայում էր մանուկն անորոշ երկյուղածությամբ։
— Ո՞վ է նա։
— Մարտիրոս Սարյանը։
ՍՈԻՐԵՆ ԵՐԵՄՅԱՆ
Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս
ԱՐՏԱՇԵՍ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների դոկտոր
* * *
Հայաստանը երազ էր, վարպետ։ Կախարդանք էր և դու էիր այդ երազը ստեղծողը, բարի կախարդ: Առանց այդ երազի ինչպե՞ս մենք կարող էինք ապրել։ Այդ երազով մենք մի պահ մոռանում էինք մեր տանջանքները, ուժ ստանում։ Մահացու, վիրավորվել էինք, մեր ծնողներին սպանել էին, մեզ վռնդել մեր տներից, մեր տունը քանդել։ Ապրում էինք օտարության դժոխքի կրակի մեջ։
Հիմա, որ դու ինձ չես կարող լսել, համարձակվում եմ քեզ հետ խոսել։ Ոչ մի անգամ չեմ կարողացել քեզ խոսք ուղղել։ Մանկությունիցս ի վեր ճանաչել եմ քեզ, քեզ երազել։ Բայց հեռու էի քեզնից, մեզ բաժանել էին։ Երազում էի միանալ քեզ, տանջանքս էր շատանում։ Եվ որքան ավելի էի տանջվում, այնքան քեզ տեսնելու հույսս մեծանում էր։
Արդեն ծեր էի ինձ զգում, երբ հանդիպեցի քեզ։ Բայց արդեն վարժվել էի, որ դու անմատչելի լինես։ Քեզ հետ մտերիմ լինելու երջանկության համար արդեն ուշ էր։ Բայց ուրախ էի, որ կարող եմ քեզ հեռվից տեսնել, անցնել տանդ մոտից։ Կարող էի երբեմն որևէ խմբի խառնվելով մտնել քո տունը, քեզ մոտիկ լինել, քեզ տեսնել, լսել։
Ամեն անգամ ուրախությամբ, բայց նաև տագնապով էինք նշում քո ծննդյան տարեդարձը։ Դու ամենահայն էիր, վարպետ։ — 90 տարեկան է մեր վարպետը,— ասում էինք։ — 91, 92, 100 տարի և ավելի կապրի,— ասում էինք։ Ուզում էինք, որ ապրեիր։ Քո առողջության մեջ էլ մենք հպարտության ու ինքնավստահության առիթ էինք գտնում։ Դա էլ, կարծես, քո առողջությամբ մեզ նոր պատգամ էիր տալիս։ Կարծես ասում էիր, որ հայերը փոքր ժողովուրդ են, կան տասնապատիկ, հարյուրապատիկ անգամ ավելի մեծ ժողովուրդներ, բայց հայերը կարող են և պարտավոր են ապրել՝ առողջ, գեղեցիկ և երկար։
Վարպետ, մեր վերքերը նորից բացվեցին։
ՀԱԿՈԲ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
ՀՍՍՀ վաստակավոր նկարիչ
* * *
Սիրելի իմ վարպետ.
Մայիսի 5-ի երեկոյան, ես Ձեր ձեռքից բռնած տեսա, թե ինչպես կյանքը հետզհետե հանգավ Ձեր մեջ։ Մի խորհրդավոր ուժով Դուք քարացրիք մեզ, Ձեր մոտ գտնվողներին` Ձեր որդուն. Ձեր թոռանը, և մեզնից ոչ ոք չկարողացավ ձայն տալ Ձեզ։ Դուք մեզ ցույց տվեցիք կյանքից դեպի մահ անցնելու սահմանը, բայց մենք չհավատացինք։
Դուք միշտ ասում էիք, թե «Բնությունը հազարավոր տարիներ ապրում է, բայց ոնց որ նոր է ծնվել, նոր է զարթնել, միշտ թարմ է, միշտ կենդանի»։ Այդպիսին էիք Դուք Ձեր ողջ էությամբ։ Մենք ինչպես հավատայինք…
Այդ օրը առավոտյան, զարթնելով քնից, Դուք նայեցիք Ձեր շուրջը, Ձեր նկարներին, Արարատին ու ժպտալով ասացիք. «Արև-Հայաստանի մաքուր երկնքից իջած ջուր եմ ուզում»։ Հետո ուզեցիք լվացվել ու ածիլվել։ Մենք ոգևորվեցինք և կարծում էինք, որ արդեն հաղթել եք հիվանդությանը։ Բայց դա Ձեր վերջին ժպիտը եղավ։ Մաքուր, բնական ապրած Ձեր մեծ կյանքի վերջին օրը Դուք ուզեցիք մաքուր, թարմ, կենդանի լինել։
Թանկագին վարպետ. Դուք ապրեցիք 92 տարի։ Տարիների այս թիվը մեծ կորստի հետ մասամբ հաշտեցնում է։ Բայց ստեղծելու եռանդը ապրում էր Ձեր մեջ։ Վերջերս դուք կերտեցիք Ձեր վերջին՝ գլուխգործոց ինքնադիմանկարն ու հրաշալի գծանկարների մի ամբողջ շարք, որոնք այժմ ցուցադրված են Լենինգրադում։ Դեռ չէիք սպառել Ձեզ, անելիք ու ասելիք ունեիք, այն էլ նոր ասելիք։
Ես ընդամենը չորս տարի է աշխատում եմ Ձեր թանգարանում, Ձեզ մոտ։ Մեր երիտասարդ սերունդը նոր էր հաղորդվել Ձեր հոգու անեզր անդաստանին։ Արվեստագետի Ձեր իմաստությունը փարոսի նման Դուք անձամբ բերել էիք մեր սերունդին։ Եվ դա մեծագույն պարգևն էր, որ երբևէ կարող էինք երազել։ Դուք մեր ուսուցչապետն էիք։ Ես լսում էի Ձեր խոսքերը, Ձեր զրույցները, որոնք այնքան համով էին, այնքան խորը, այնքան կենսալի։ Բացի նաև իմ վարպետը լինելուց, Դուք ինձ համար հայր էիք, ընկեր ու բարեկամ։ Անհնար էր Ձեզնից հեռանալ ու չտանել սնուցող բերքի մի հսկա պաշար՝ մի մեծ հմայք։ Հաղորդվելով մարդկանց հետ, որ Ձեր ամենօրյա պահանջն էր, Դուք վերածնում, վերալիցքավորում էիք մարդուն։
Սիրելի վարպետ. Դուք այն սակավաթիվ երջանիկ հայ արվեստագետներից մեկը եղաք, որ տեսավ իր փառքը։ Ինձ միշտ զարմացրել է այդ փառքի Ձեր ընկալումը։ Ինչպե՞ս եմ ես այդ ըմբռնել։ Դուք շատ, շատ մոտ էիք բնությանը։ Հանձինս Ձեզ, ես ճանաչել եմ մի մարդու, որ ամեն պահ բնությունն զգում էր իր մեջ, իրեն՝ բնության մեջ։ Դրանով էլ Դուք շատ պարզ էիք ու արտակարգ։ Անհնար էր Ձեզ շեղել բնական ապրումներից։ Դուք ասում էիք. «Յուրաքանչյուր օր մի տոն է. Արևը բարձրանում ու յուրովի է բացահայտում ամեն ինչ, ցնծում է»։ Այդպես, ամեն օր տոն էր Ձեզ համար, ամեն օր Դուք Ձեզ զգում էիք նորից ծնված։ Դուք ապրում էիք Ձեր տանը, Ձեր թանգարանում։ Նույն ձևով Դուք կապրեիք Ձեր հայրական տնակում, վրանի տակ, բնության մեջ։ Եվ դա Ձեզ համար բնական կլիներ։ Դուք ասում էիք, որ չեք հավատում, թե աստված ալեհեր, մորուքավոր ծերունի է։ Նա անպայման առողջ ու աշխույժ մի երիտասարդ է։ Եվ Ձեր անձնական օրինակով, վարք ու բարքով մեզ հասկացնում էիք, թե ի՞նչ կարող է լինել հանճարը, հանճար չկա, հանճարն էլ մի պարզ, սովորական մարդ է, կատակող ու ծիծաղող մարդ։ Փառքը Ձեր ետևից միշտ գալիս էր, բայց դուք հեռու էիք փառքից։ Դուք նայում էիք այդ փառքին այնպես, ինչպես բնությունը կնայեր իր փառքին՝ կյանքի, օրերի գեղեցկությանը։ «Ճանաչելով բնությունը՝ մենք փառաբանում ենք կյանքի հրաշք գեղեցկությունը»։ Ձեր փառքը կյանքի հրաշալի գեղեցկությունը տեսնելն ու գնահատելև էր։
Հիմա օրեր են անցել Ձեր մահից։ Անձրև է մաղում։ Երևանում, գարնան այս օրերին, անձրևն սկսեց ճիշտ այն պահից, երբ դուք վերջին անգամ շնչեցիք։ Ինչ-որ կապ ունի՞ անձրևը մեր սգո հետ։ Չգիտեմ։ Բայց անձրևի ձայնը, արևի շողի, տերևների սոսափյունի, թռչունների ճռվողյունի, բնության բոլոր ձայների հետ ես լսում եմ ու միշտ պիտի լսեմ Ձեր ձայնը։
Դուք մեր բնությունից քաղեցիք Ձեր առողջ, կենսահաստատ խառնվածքի գույները, որը մեր ժողովրդի կայուն նկարագրի գունային պատկերն էր։ Դեռ մեր դարի սկզբից դուք վերականգնեցիք գույնի մեր լեզուն, ինչպես Կոմիտասը՝ երգի մեր լեզուն։ Անչափ կենարար, անչափ լուսավոր, անչափ բարի է այդ լեզուն։ Կյանքը այդպիսի գույներով ճանաչող, նկարագրի այդպիսի գույներ ունեցող ժողովուրդը միայն կարող էր հարատևել դարերի դաժան փորձություններում։ Սրա մեջ է Ձեր արվեստի մեծ ճշմարտությունը։ Պետք էր շատ հայ լինել լսել կարողանալու համար հարազատ հողի ղողանջը։ Եվ մենք որքան բախտավոր ենք, որ ունեցել ենք Ձեր սիրտն ու աչքերը։